Şizofreni ve Diğer Psikotik Bozukluklar

Şizofreni, bireysel ve ekonomik açıdan ciddi bedelleri olan, dünya çapında önemli bir halk sağlığı sorunu olarak kabul edilen bir bozukluktur. Genel olarak dünya nüfusunun %1’inden daha azını etkilediği belirtilse de, şizofreni spektrum bozuklukları da bu kapsama dahil edildiğinde, etkilenen bireylerin oranı %5’e kadar çıkabilmektedir. Şizofreni spektrum bozuklukları kavramı, şizofreni hastalarının biyolojik akrabalarında psikopatolojik farklılıkların gözlemlenmesiyle ortaya çıkmıştır. Bu bozukluklar arasında şizoid kişilik bozukluğu, şizotipal kişilik bozukluğu, şizoaffektif bozukluk ve sanrılı bozukluk gibi tanılar yer almaktadır.

Şizofreninin erkeklerde kadınlara kıyasla biraz daha sık görüldüğü belirlenmiştir. Hastalığın seyri, gelişmiş ülkelerde gelişmekte olan ülkelere göre daha ağır olma eğilimindedir. Bu durum, çevresel faktörlerin, sosyal destek sistemlerinin ve kültürel farklılıkların hastalık üzerindeki etkisini ortaya koymaktadır. Şizofreninin nedenlerine ilişkin yapılan aile, ikiz ve evlat edinme çalışmaları, genetik etkenlerin hastalığın gelişiminde önemli bir rol oynadığını göstermektedir. Ancak, genetik yatkınlığın yanı sıra, doğum öncesi ve doğum sonrası çevresel faktörler, beyin gelişimi, nörokimyasal dengesizlikler ve stres gibi çeşitli biyolojik ve psikososyal etkenler de hastalığın ortaya çıkışında etkili olabilmektedir.

Şizofreni ve ilişkili psikotik bozukluklar, bireylerin düşünce, algı, duygu ve davranışlarını ciddi şekilde etkileyerek işlevsellik kaybına neden olabilmektedir. Bu nedenle, erken tanı ve uygun tedavi yaklaşımları, hastalığın seyrini olumlu yönde etkileyebilmekte ve bireylerin yaşam kalitesini artırabilmektedir.

Şizofreni DSM-5 Tanı Kriterleri;

Aşağıdaki belirtilerden ikisinden (ya da daha çoğunda) her biri, bir aylık (ya da başarıyla tedavi edilmişse daha kısa) bir sürenin önemli bir kesiminde bulunur. Bunlardan en az birinin (1), (2) ya da (3) olması gerekir

1. Sanrılar

2. Varsanılar

3. Darmadağın konuşma (örn. sık sık konudan sapma gösterme ya da anlaşılmaz konuşma)

4. İleri derecede dağınık davranış ya da katatoni davranışı

5. Silik (negatif) belirtiler (duygusal katılımda azalma ya da kalkışamama)

1. Bu bozukluğun başlangıcından beri geçen zamanda önemli bir kesiminde iş, kişiler arası ilişkiler ya da kendine bakım gibi bir ya da birden çok ana alanda işlevsellik düzeyi, bu bozukluğun başlangıcından önce erişilen düzeyin belirgin olarak altındadır (yada çocukluk/ergenlikte başlamışsa kişilerarası, okulda yada ilgili işlevselliğe erişilmesi beklenen düzeye erişemez.

2. Bu bozukluğun süregiden bulguları en az altı ay sürer. Bu altı aylık evre, A tanı ölçütünü karşılayan en az bir aylık (ya da başarıyla tedavi edilmişse daha kısa süreli) belirtileri kapsamalıdır ve ön (prodromal) ve artakalan (rezidüel) belirti evlerini kapsayabilir.

3. Şizoaffektif bozukluk ya da psikotik özellikler gösteren depresyon bozukluğu yada bipolar bozukluk dışlanır.

4. Bu bozukluk, bir maddenin ya da başka bir sağlık durumunun fizyolojiyle ilgili etkilerine bağlanamaz.

5. Otizm açılımı kapsamında bir bozukluk ya da çocuklukta başlayan bir iletişim bozukluğu öyküsü varsa şizofreni tanısı koyulabilmesi için gerekli diğer belirtilerin yanı sıra belirgin sanrılar ya da varsanılar da en az bir aylık (başarıyla tedavi edilmişse daha kısa) bir süreyle varsa ayrıca şizofreni tanısı da konur.

Şizofreninin Gidişatı

Şizofreni, her zaman ciddi bir hastalık olarak değerlendirilmesine rağmen, hastaların bir kısmında göreceli olarak daha iyi bir seyir gösterebilmektedir. Günümüzde yapılan uzunlamasına çalışmalar, antipsikotik ilaçların kullanılmaya başlanmasından önce ve sonra tedavi edilen hastaları kapsamakta ve hastalığın prognozu konusunda daha iyimser bir tablo sunmaktadır. Hastalığın seyri genellikle dört ana döneme ayrılmaktadır: hastalık öncesi dönem, hastalığın başlangıç dönemi, orta dönem ve geç dönem.

Hastalık Öncesi Dönem: Bu dönem, pozitif psikotik belirtilerin henüz belirginleşmediği ancak bazı öncül belirtilerin görüldüğü evreyi kapsamaktadır. Şizofreni hastalarının %25-50’sinde, erken dönemde bazı davranışsal ve bilişsel bozukluklar gözlenebilmektedir. Sosyal geri çekilme, duygusal tepkilerde azalma, içe dönüklük, şüphecilik, dürtüsel davranışlar, sıradan olaylara aşırı tepkiler, dikkat eksikliği, gelişimsel gecikmeler ve motor becerilerde yetersizlik bu dönemin karakteristik özellikleri arasındadır. Şizofreni gelişme riski yüksek olan çocuklarda, erken yaşlardan itibaren duygusal tepkilerde azalma ve bilişsel güçlükler gözlenmiştir. Akademik ve mesleki işlevsellikte belirgin gerileme veya uyum problemleri, ilerleyen süreçte daha kötü bir prognozun işareti olarak değerlendirilmektedir.

Hastalığın Başlangıç Dönemi: Bu dönem, şizofreninin pozitif belirtilerinin (sanrılar, varsanılar, düşünce bozuklukları ve bilişsel dezorganizasyon) ortaya çıktığı evredir. Vakaların yaklaşık yarısında hastalık sinsice başlarken, bazı bireylerde ani ve akut bir başlangıç gösterebilmektedir. Sinsi başlangıç, hastalığın daha kötü bir prognoz izlemesine yol açabilmektedir. Tedavi edilmeyen psikotik belirtilerin süresi, erken müdahale çalışmaları açısından önemli bir odak noktasıdır. Hastalığın başlangıç yaşı açısından cinsiyet farkı gözlenmemekle birlikte, erkeklerde hastalığın genellikle 18-25 yaşları arasında başladığı, kadınlarda ise 20-35 yaşlarında ve 40’lı yaşlardan sonra olmak üzere çift dağılım gösterdiği belirlenmiştir.

Orta Dönem: Hastalığın orta dönemi iki alt evreye ayrılmaktadır. İlk 5-10 yıl, genellikle pozitif psikotik belirtilerin alevlenmesi, hastaların ataklar arasında belirtisiz dönemler yaşaması veya sürekli psikotik durumda kalması ile karakterizedir. Bu dönemi, belirtilerin nispeten durulduğu ve atak sayısının azaldığı bir plato dönemi takip etmektedir.

Geç Dönem: Şizofreninin geç döneminde, yaşla birlikte pozitif belirtilerin şiddetinde bir azalma meydana gelir. Hastalar belirli düzeyde sosyal ve mesleki başarı kazanabilse de, yıllarca süren işlev bozukluğunun kalıcı etkileri nedeniyle tam iyileşme nadiren gözlenir. Hastalar genellikle yaşamları boyunca hastalığın doğrudan belirtilerini göstermeye devam ederler, ancak zamanla belirtiler daha az sıkıntı verici hale gelebilir.

Tedavi ve Rehabilitasyon

Şizofreninin tedavisinde en yaygın kullanılan ilaçlar antipsikotik ilaçlar olup, bu ilaçların temel etkisi beyindeki dopamin reseptörlerini antagonize etmektir. Antipsikotiklerin klinik etkileri, pozitif belirtileri azaltmak ve hastalığın tekrarlama (relaps) oranlarını düşürmek üzerine odaklanmaktadır.

Antipsikotikler dünya genelinde dört temel amaç doğrultusunda kullanılmaktadır:

    1.    Akut psikotik belirtilerin kontrol altına alınması

    2.    Pozitif belirtilerin tekrarlanmasını önlemek için remisyon sağlanması

    3.    Elde edilen tedavi etkinliğinin uzun süre korunması (sürdürüm tedavisi)

    4.    Nükslerin ve yeni psikotik atakların önlenmesi

Klinik hedef, hastaların tedaviye uyumunu artırmak ve ilaç bırakma nedeniyle hastalığın alevlenmesini önlemektir. Günümüzde, en etkili tedavi yaklaşımının ilaç tedavisi ile psikososyal müdahalelerin birleştirilmesi olduğu kabul edilmektedir.

Psikososyal Müdahaleler

Şizofreni tedavisinde psikososyal yaklaşımlar, ilaç tedavisiyle birlikte uygulandığında hastalığın gidişatını önemli ölçüde iyileştirebilir. Araştırmalar, ilaç tedavisine ek olarak aile terapisi ve eğitim programlarının dahil edilmesinin, hastalığın tekrar etme (relaps) ve hastaneye yatış oranlarını azalttığını göstermektedir.

Psikososyal ve rehabilitasyon müdahaleleri, bilişsel davranışçı terapi (BDT), destekleyici terapiler, problem çözme ve eğitim odaklı psikoterapiler, aile terapisi ve stres yönetimi programlarını içermektedir. Bu müdahaleler, hastaların başa çıkma becerilerini geliştirmeyi, stresi azaltmayı, sosyal ilişkilerini güçlendirmeyi ve işlevselliklerini artırmayı amaçlamaktadır.

Ayrıca, hastalara yaşam becerileri kazandırma, destekli istihdam programları aracılığıyla meslek edindirme ve denetimli barınma yerleri sağlama gibi rehabilitasyon uygulamaları da tedavi sürecinin önemli bileşenleri arasındadır. Bu tür destekleyici yaklaşımlar, bireyin toplum içinde daha bağımsız bir yaşam sürdürebilmesini sağlamaktadır.

Sonuç olarak, şizofreni kronik bir hastalık olmasına rağmen, uygun ilaç tedavisi ve psikososyal müdahalelerle belirtiler kontrol altına alınabilir ve bireyin yaşam kalitesi artırılabilir. Erken tanı ve tedavi, hastalığın seyrini olumlu yönde etkileyerek bireyin daha işlevsel bir hayat sürmesini sağlayabilir.